λαϊκὴ συμβολικὴ καὶ ἐπανάσταση

Θεοχάρης Μορὲς

Ἡ λαϊκὴ συμβολική, ὑπόγεια καὶ κρυμμένη, ἦταν ἔτσι μία ἐπαναστατικὴ συμβολικὴ ποὺ ἐπίκεντρο εἶχε τὴν ἀπελευθέρωση τοῦ ἀνθρώπου.

Στὴν παραδοσιακὴ συμβολικὴ ὁ ἄνθρωπος ἐξανθρωπίζει, δυνάμει ὑποτάσσει τὴν ἀπρόσωπη φύση, ἑνοποιεῖ, ἀκόμα, μὲ τὴν Πράξη του τὸ διασπασμένο, τὸ διχασμένο συλλογικὸ σῶμα μας, συνειδητοποιώντας ὅλο καὶ περισσότερο, μεθοδικὰ προχωρώντας μὲ τὴ νόηση ὅλο καὶ πιὸ πολὺ δίπλα στὶς αἰσθήσεις, στὴν ἐκπλήρωση τῶν προαιώνιων πόθων του νὰ καρπωθεῖ τὴν ὅλη ὕλη –νὰ γίνει «ἰσόθεος».

[…] Ἡ ἀλλοτρίωση τοῦ λαϊκοῦ φρονήματος, ὡστόσο, ἐπηρεάζει καὶ ὁδηγεῖ στὴν ἀναπηρία τοῦ ἐθνικολαϊκοῦ καὶ ἐπαναστατικοῦ φρονήματος, ἡ ἀδυναμία αὐτοσυνείδησης ποὺ γεννᾶ ἡ ἀναπηρία τῆς αὐτοπραξίας καταλήγει στὸ νὰ δυσκολεύεται ἡ Ἀριστερά, στὴν πάλη γιὰ τὴν ἀνοικοδόμηση τῆς συντριμμένης μέσα ἀπὸ τὴν ἐξάρτηση πολιτιστικῆς ταυτότητας τοῦ λαοῦ μας. Ἡ Ἀριστερά, ἡ ἀνάπηρη παραγωγὴ τῆς Πράξης της, ἡ ἀνάπηρη παραγωγὴ τοῦ Λόγου της  -τῆς Θεωρίας της- δυσκολεύεται στὸ νὰ συνειδητοποιήσει πὼς ἡ ἀνοικοδόμηση μιᾶς ταυτότητας ἐθνικῆς καὶ λαϊκῆς πρέπει νὰ εἶναι συνάρτηση ἀναγκαστικὰ τῆς ἐμβάθυνσης στὴ διαχρονικὴ Πράξη τοῦ λαοῦ, τῆς διαλεκτικῆς διασύνδεσης τοῦ παραγμένου πλούτου τοῦ λαοῦ καὶ στὸ πεδίο τῆς ἰδεολογίας μὲ τὶς ἀναζητήσεις, τὶς ἀγωνίες, τοὺς προβληματισμοὺς τοῦ σήμερα, στὸ διεθνῆ τόσο ὅσο καὶ στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο. […]

Ἡ Ἀριστερά, ἡ Ἐπανάσταση, γιὰ νὰ γίνει πάλι δραστική, γιὰ νὰ ἀγκαλιάσει ὄχι τὸ σημερινὸ ποσοστὸ μιᾶς προωθημένης μειοψηφίας ἀλλὰ τὶς πλατιὲς μάζες τοῦ λαοῦ μας, μήπως πρέπει νὰ μάθει νὰ διασυνδέει τὴ λαϊκὴ συμβολική, τὸ λαϊκὸ φρόνημα τὴν προφιλοσοφικὴ αὐθόρμητη λαϊκὴ γλώσσα μὲ τὴ νέα συμβολική, τὴ νέα ὀργανικὴ γλώσσα του, τὴ Θεωρία τῆς Ἐπανάστασης; Μήπως πρέπει νὰ μάθει νὰ συνδέει διαλεκτικὰ, κριτικά, τὸν παραγμένο στὴ διαχρονικὴ Πράξη καὶ ἐκφρασμένο στὸ διαχρονικὸ Λόγο πλοῦτο τῆς πολυαίωνης Ἱστορίας μας, τοὺς λαϊκοὺς πόθους καὶ τοὺς λαϊκοὺς καημούς, ἀποκρυπτογραφώντας τους, ἰχνηλατώντας τὴν πηγή τους μέσα στὴν Ἱστορία, μὲ τὶς νέες ἀναζητήσεις, τὶς νέες ἀγωνίες, τοὺς καινούριους καημοὺς τοῦ κόσμου; […]

Κωστὴς Μοσκώφ, Ἡ διοργάνωση τοῦ ἐπαναστατικοῦ μας ὀνείρου, ἐκδ. Καστανιώτη, Ἀθήνα 1987

στὸ ρίγος τοῦ ἐνδεχόμενου

φωτογραφία Σπυριδούλα Φιωτάκη

[…] Ἂν κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ πληροφορήσει γιὰ τὴ γλυκύτητα ποὺ ἔχει τὸ μέλι, ἐκείνους ποὺ δὲν τὸ γεύθηκαν ποτέ, πῶς ἄραγε μπορεῖ κανεὶς νὰ περιγράψει τὴν ἡδονὴ τῆς ἱερῆς χαρᾶς καὶ τῆς χάρης τοῦ Θεοῦ σ’ ἐκείνους ποὺ δὲν τὴ δοκίμασαν; Καὶ βέβαια, ἡ ἀρχὴ τοῦ πένθους μοιάζει μὲ ἐπιζήτηση μνηστείας μὲ τὸ Θεό, ποὺ σχεδὸν φαίνεται ἀδύνατη. Γι’ αὐτὸ καὶ ὅσοι ποθοῦν τὸν Νυμφίο, πενθοῦν βλέποντάς Τον νὰ μὴ συγκατατίθεται καὶ Τοῦ ἀπευθύνουν κάποια λόγια σὰν αὐτὰ ποὺ προηγοῦνται ἀπὸ τὴ μνηστεία. Καὶ κλαίγοντας σπαρακτικὰ Τὸν καλοῦν μὲ θρήνους, ἐπειδὴ δὲν εἶναι κοντά τους κι ἴσως δὲν ἔρθει ποτέ. Τὸ τέλος ὅμως τοῦ πένθους εἶναι ἡ τέλεια ἀγνὴ νυμφικὴ ἕνωση. […]

Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Πρὸς τὴ σεμνοτάτη μοναχὴ Ξένη, Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν νηπτικῶν, μτφρ. Ἀντώνιος Γ. Γαλίτης, εκδ. Τὸ Περιβόλι τῆς Παναγιᾶς, τ. Δ´, Θεσσαλονίκη ³1997

σημείωση Domenico: πολλοὶ ἐντοπίζουν διαφορὰ ἤθους μεταξὺ τῆς θυσίας τῶν κοινωνικῶν ἀγωνιστῶν καὶ τῆς ἀντίστοιχης τῶν χριστιανῶν μαρτύρων στὸ γεγονὸς ὅτι οἱ πρῶτοι δὲν διέθεταν ἴχνος ἰδιοτέλειας, καθὼς ἀπαρνοῦνταν τὴ ζωή τους χωρὶς καμία ἐλπίδα μετὰ θάνατον ἀπολαβῆς. Στὸ ἀπόσπασμα ὅμως τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καταπίπτει παταγωδῶς ἡ ἀντίληψη γιὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴ γνησιότητα τῆς μισθαποδοτικῆς ἀναμονῆς. Γενεσιουργὸς αἰτία της δὲν εἶναι μόνο ἡ ἄγνοια τῶν θεμελιακῶν προϋποθέσεων τῆς ἐκκλησιοποιημένης βιοτῆς ἀλλὰ καὶ -ἴσως κυριώτερα -ἡ ἀστικὴ παρερμηνεία της στὴν πράξη ἀπὸ τοὺς ἴδιους τοὺς χριστιανούς.

Τὸ σχόλιο τοῦ Ἁγίου ὅτι ἡ ποθητὴ ἕνωση μὲ τὸν ἐραστὴ Θεὸ «ἴσως δὲν ἔρθει ποτέ» θραύει ὁριστικὰ ὄχι μόνο τὸ κίνητρο τῆς ἰδιοτέλειας ἀλλά, πολὺ περισσότερο, τὸ περιεχομένο μιᾶς εὐχείρωτης ἀπὸ τὸν ἀνταποδοτικὸ ὀρθολογισμὸ ἐλπίδας. Ὁ Ἅγιος ὑπονοεῖ σαφέστατα ὅτι ἀπαιτεῖται ἀπροσμέτρητος ὑπαρκτικὸς πόνος -ἀντάξιος τοῦ σωματικοῦ μαρτυρίου- κατὰ τὴν ἐλεύθερη ἀνταπόκριση στὴν ἀγαπητικὴ κλήση τοῦ Θεοῦ (μετάνοια)· τέτοιας αὐθυπέρβασης καὶ κενωτικῆς αὐταπάρνησης, ὥστε ὁ ἀθλητὴς τῆς πίστεως νὰ παλεύει καθ’ ἡμέραν μὲ τὴ συντριπτικὴ ἀγωνία ὅτι ὁ, κατὰ τὰ ἄλλα, καλῶν Νυμφίος, ἴσως καὶ νὰ μὴν συγκατατεθεῖ ποτέ! Ἡ ἔμπειρη ἀπόφανση ὅτι τὸ τέλος θὰ εἶναι τὸ ποθούμενο δὲν λειτουργεῖ ἀντιφατικὰ ἀλλὰ διευκρινιστικὰ τῆς ποιότητας ποὺ εἶναι ἀνάγκη νὰ διαθέτει ἡ ἀναζήτηση. Ἡ εὐόδωση τῆς ἀναστάσιμης μίξης θὰ συντελεστεῖ ἐφ’ ὅσον αὐτῆς θὰ προηγηθεῖ ἡ τελεία ἀποδόμηση τῶν ἐγωικῶν κατασκευῶν, ἕως τῆς παντελοῦς ἐξάλειψης ἀκόμη καὶ τῆς δικαιότερης προσδοκίας.    

Τελικὰ ὁ ἀθεϊσμὸς δὲν φαίνεται νὰ εἶναι προνόμιο τῶν ἀθέων… Ὑπάρχει καὶ ἡ ἐκδοχή τοῦ ἀθεϊσμοῦ, ποὺ διαγιγνώσκεται μὲ πόνο καὶ ὄχι μὲ μεγαλαυχία. Πιθανὸν αὐτοῦ τοῦ εἴδους ὁ ἀθεϊσμὸς νὰ εἶναι ἀδιαπέραστος, μέχρι τέλους ὅμως παραμένει μὲ πόνο κλητικός. Αὐτὴ ἡ ἡρωικὴ πάλη μὲ τὴν ἀπόγνωση μᾶλλον συνιστᾶ τὸ γονιμότερο ἔδαφος γιὰ νὰ εὐδοκιμήσει ἡ ἀτόφια πίστη, ἐκείνη ποὺ δὲν θὰ πιστεύει τίποτε παρὰ μόνον Ἐκεῖνον καὶ τὸ ἐρωτικό του αἴνιγμα.    

ἡ εἰκόνα τῆς «ἀσύνετης» ζωῆς

Ἀντρέι Ρουμπλιώφ

[…] Ὁ παράξενος κι ἀσυνήθιστος χαρακτήρας τῆς εἰκόνας μοιάζει μὲ τὸν χαρακτήρα τοῦ εὐαγγελίου, γιατὶ τὸ εὐαγγέλιο εἶναι μιὰ ἀληθινὴ πρόσκληση ἔναντι κάθε τάξης καὶ κάθε ἀνθρώπινης σοφίας· «ἀπολῶ τὴν σοφία τῶν σοφῶν, καὶ τὴν σύνεσιν τῶν συνετῶν ἀθετήσω» (Α´ Κορ. 1, 19) λέει ὁ Κύριος μὲ τὸ στόμα τῶν προφητῶν Του ποὺ ἀναφέρει ὁ ἀπ. Παῦλος. Τὸ εὐαγγέλιο μᾶς καλεῖ στὴν ἐν Χριστῷ ζωή, ἐνῶ ἡ εἰκόνα ἀναπαριστᾶ αὐτὴ τὴν ζωή. Γι’ αὐτὸ τὸν λόγο χρησιμοποιεῖ καμμιὰ φορὰ σχήματα ἀφύσικα ποὺ ξαφνιάζουν, ὅπως καὶ ἡ ἁγιότητα, μερικὲς φορὲς χρησιμοποιεῖ ἀκραία σχήματα ποὺ μοιάζουν μὲ σαλότητα στὰ μάτια τοῦ κόσμου ὅπως οἱ διὰ Χριστὸν σαλοί. «Λένε πὼς εἶμαι τρελλός, ἔλεγε ὁ ἕνας ἀπὸ τοὺς δυό, ἀλλὰ χωρὶς τρέλλα δὲν μπαίνεις στὴ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ (…). Γιὰ νὰ ζήσεις σύμφωνα μὲ τὸ Εὐαγγγέλιο πρέπει νὰ εἶσαι τρελλός. Ὅσο οι ἄνθρωποι θὰ εἶναι λογικοὶ καὶ μὲ καθησυχασμένα αἰσθήματα ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ δὲν θὰ ἔρθει στὴν γῆ.» (Ἀρχιμ. Σπυρίδων, Ἡ ἀποστολή μου στὴν Σιβηρία). Ἡ διὰ Χριστὸν σαλότητα καὶ τὰ σχήματα τῶν εἰκόνων ποὺ πολλὲς φορὲς προκαλοῦν ἐκφράζουν τὴν ἴδια εὐαγγελικὴ πραγματικότητα. Ἡ εὐαγγελικὴ προοπτικὴ ἀντιστρέφει τὴν προοπτικὴ τοῦ κόσμου κι ὁ κόσμος τῆς εἰκόνας εἶναι ἕνας κόσμος ποὺ μέσα του κυριαρχεῖ ὄχι ἡ ἀνθρώπινη ἠθική, οἱ λογικὲς κατηγορίες, ἀλλὰ ἡ Χάρη τοῦ Θεοῦ. Ἀπ’ Αὐτὴν προέρχεται ὁ ἱερατικὸς χαρακτήρας τῆς εἰκόνας, ἡ ἁπλότητά της, ἡ ὑπεροχή της, ἡ εἰρήνη της· ἀπ’ Αὐτὴν ὁ ρυθμὸς τῶν γραμμῶν της, ἡ χαρὰ τῶν χρωμάτων της. Ἡ εἰκόνα ἀντανακλᾶ τὴν προσπάθεια τῆς ἄσκησης καὶ τὴν χαρὰ τῆς νίκης. Εἶναι ὁ μετασχηματισμὸς τοῦ πόνου σὲ «χαρὰ τοῦ ζῶντος Θεοῦ». Εἶναι ἡ νέα τάξη μέσα στὴν καινὴ κτίση. […]   

Λεωνίδα Οὐσπένσκυ, Ἡ θεολογία τῆς εἰκόνας στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, μτφρ. Σπύρος Μαρίνης, ἐκδ. Ἁρμός, Ἀθήνα 1993