ὁ Μπακούνιν γιὰ τὴν ἔννοια τῆς πατρίδας

[…] Ἡ εὐημερία τοῦ κράτους εἶναι ἡ ἀθλιότητα τοῦ πραγματικοῦ ἔθνους, τοῦ λαοῦ. […] Τὸ κράτος δὲν εἶναι ἡ πατρίδα. Οἱ λαϊκὲς μάζες ὅλων τῶν χωρῶν ἀγαποῦν βαθιὰ τὴν πατρίδα τους. Ἀλλὰ αὐτὸ εἶναι μιὰ φυσικὴ πραγματικὴ ἀγάπη. Ὁ πατριωτισμὸς τοῦ λαοῦ δὲν εἶναι ἰδέα ἀλλὰ γεγονός. […] Ἡ πατρίδα, ἡ ἐθνικότητα, ὅπως καὶ ἡ ἀτομικότητα, εἶναι ἕνα γεγονὸς φυσικὸ καὶ κοινωνικό, ψυχολογικὸ καὶ ἱστορικό, ταυτόχρονα. Δὲν εἶναι μιὰ θεωρητικὴ ἀρχή. Δὲν μποροῦμε νὰ ὀνομάσουμε ἀνθρώπινη ἀρχή, παρὰ ὅ,τι εἶναι καθολικό, κοινὸ σὲ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους. Ἡ ἐθνικότητα τοὺς χωρίζει. Δὲν εἶναι λοιπὸν ἀρχή. Ἀλλὰ αὐτὸ εἶναι ἡ ἀρχή, εἶναι ὁ σεβασμὸς ποὺ ὁ καθένας πρέπει νὰ ἔχει γιὰ τὰ φυσικά, πραγματικὰ ἢ κοινωνικὰ γεγονότα. Ἡ ἐθνικότητα, ὅπως καὶ ἡ ἀτομικότητα, εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ γεγονότα αὐτά. Ὀφείλουμε λοιπὸν νὰ τὰ σεβόμαστε. Ἡ καταπίεσή της εἶναι ἔγκλημα. […] Γίνεται ἱερὴ ἀρχὴ κάθε φορὰ ποὺ ἀπειλεῖται ἢ καταπιέζεται. Γι’ αὐτὸ λοιπὸν αἰσθάνομαι, εἰλικρινὰ καὶ πάντα, πατριώτης κάθε καταπιεσμένης πατρίδας.

[…] Ὁ λαὸς εἶναι ἐπίσης ἀπὸ τὴ φύση του πατριώτης. Ἀγαπᾶ τὴ γῆ ὅπου γεννήθηκε, τὸ κλίμα μέσα στὸ ὁποῖο ἀναπτύχθηκε. […] Ὁ πραγματικός, ζωντανός, ἰσχυρός, φυσικὸς πατριωτισμὸς τοῦ λαοῦ δὲν εἶναι καθόλου ἐθνικὸς πατριωτισμὸς οὔτε κἂν τοπικὸς ἀλλὰ στὸ μεγαλύτερο μέρος του ἀποκλειστικὰ κοινοτικός. Ἀλλὰ ἀγαπᾶ ἀκόμα τὴ γλῶσσα ποὺ μιλᾶ. […] Ταυτίζεται ἀκόμα μὲ τὰ ἔθιμα καὶ τὶς ἀληθινὲς ἢ λαθεμένες ἀντιλήψεις τῆς χώρας του. Ἂν αὐτὰ τὰ ἔθιμα, αὐτὲς οἱ ἰδέες καὶ αὐτὴ ἡ γλῶσσα καλύπτουν μιὰ περιοχή, τότε ἀρχίζει νὰ γίνεται πραγματικὰ ἕνας τοπικὸς πατριώτης. Ἂν καλύπτουν ἕνα ὁλόκληρο ἔθνος, τότε γίνεται ἕνας ἐθνικὸς πατριώτης. Μὲ τὴν ἔννοια αὐτή, κανεὶς δὲν εἶναι τόσο βαθιὰ οὔτε τόσο εἰλικρινὰ πατριώτης ὅσο ὁ λαός […].

Henri Arvon (ἐπιμ.), Μιχαὴλ Μπακούνιν, ἐκδ. Πλέθρον, Ἀθήνα, 2009